Tự do kinh doanh không chỉ là quyền – mà là nền tảng của nền kinh tế hiện đại Tự do kinh doanh đã được Hiến pháp năm 2013 khẳng định là một trong những quyền cơ bản của công dân. Tuy nhiên, trên thực tế, quyền này vẫn thường bị bóp méo bởi các rào cản hành chính, thủ tục cấp phép nhiêu khê, sự thiếu minh bạch trong tiếp cận chính sách và môi trường pháp lý không đồng đều giữa các loại hình doanh nghiệp.

Nghị quyết 198/2025/QH15 đã đặt lại nền tảng nhận thức: tự do kinh doanh không thể tách rời khỏi thể chế minh bạch và môi trường cạnh tranh công bằng. Khi doanh nghiệp được tự do phát triển nhưng trong khuôn khổ pháp luật rõ ràng, nhất quán và có thể dự báo, mới thực sự tạo nên động lực nội sinh cho nền kinh tế.
Tự do kinh doanh không chỉ là quyền được làm những gì pháp luật không cấm, mà còn là quyền được hưởng sự bảo vệ trước các hành vi lạm quyền, sự can thiệp tùy tiện và các rào cản pháp lý phi lý. Việc đảm bảo quyền này đòi hỏi Nhà nước không chỉ dừng lại ở tuyên bố chính sách, mà cần chủ động rà soát, loại bỏ những quy định có tính “xin – cho”, các giấy phép không rõ căn cứ pháp lý và những thông tư trái thẩm quyền làm phát sinh chi phí tuân thủ không cần thiết.
Đặc biệt, quyền tự do kinh doanh chỉ có giá trị khi đi kèm với quyền tiếp cận công bằng các nguồn lực như đất đai, tín dụng, tài sản công và cơ hội đấu thầu. Việc Nghị quyết 198 khẳng định nguyên tắc không phân biệt đối xử giữa doanh nghiệp nhà nước, doanh nghiệp FDI và doanh nghiệp tư nhân trong tiếp cận chính sách là một bước tiến quan trọng, khẳng định vai trò trung tâm của khu vực tư nhân trong phát triển kinh tế.
Bên cạnh đó, môi trường pháp lý ổn định, có thể dự báo và được thực thi nhất quán là điều kiện tiên quyết để quyền tự do kinh doanh được hiện thực hóa. Nghị quyết yêu cầu các bộ, ngành rà soát lại toàn bộ văn bản dưới luật, bảo đảm không có sự mâu thuẫn, chồng chéo, không ban hành điều kiện kinh doanh bằng thông tư nếu không được luật cho phép. Điều này sẽ giúp giảm thiểu rủi ro pháp lý và tạo dựng niềm tin dài hạn cho nhà đầu tư trong và ngoài nước.
Tự do kinh doanh, trong bối cảnh hiện đại, không chỉ là vấn đề pháp lý, mà còn là thước đo của năng lực điều hành vĩ mô, sự minh bạch thể chế và mức độ phát triển thị trường. Chính vì vậy, việc hiện thực hóa quyền này cần được coi là một nhiệm vụ trung tâm trong quá trình xây dựng Nhà nước pháp quyền, phát triển kinh tế thị trường hiện đại và hội nhập sâu rộng.
Xóa bỏ tình trạng “giấy phép con” và rào cản hành chính bất hợp lý
Một trong những chỉ đạo mạnh mẽ nhất trong Nghị quyết là yêu cầu cắt giảm ít nhất 30% điều kiện kinh doanh không còn phù hợp, mâu thuẫn pháp luật hoặc tạo ra lợi ích nhóm. Đặc biệt, các điều kiện kinh doanh do bộ, ngành ban hành trái thẩm quyền hoặc núp bóng thông tư, quy chuẩn kỹ thuật sẽ bị rà soát và hủy bỏ.
Đây là bước đi nhằm khắc phục tình trạng “trên thông thoáng – dưới tắc nghẽn”, nơi mà luật quy định rộng mở nhưng thực tế lại bị siết chặt bởi văn bản dưới luật hoặc cách hiểu tùy tiện của cơ quan thực thi. Thay đổi này sẽ giúp doanh nghiệp giảm thiểu thời gian, chi phí và rủi ro trong quá trình đầu tư, sản xuất, kinh doanh.
Đảm bảo quyền sở hữu và tiếp cận thị trường bình đẳng cho mọi loại hình doanh nghiệp
Nghị quyết khẳng định mọi doanh nghiệp – dù là tư nhân, nhà nước hay có vốn đầu tư nước ngoài – đều phải được đối xử công bằng trong tiếp cận đất đai, tín dụng, chính sách thuế, đấu thầu công và cơ hội tham gia các chương trình hỗ trợ.
Không một cơ quan hay tổ chức nào được phép tước đoạt quyền sở hữu, sử dụng tài sản của doanh nghiệp nếu không có căn cứ pháp lý rõ ràng, đúng trình tự, thủ tục. Đây là nguyên tắc tối thượng nhằm bảo vệ quyền tài sản và củng cố lòng tin vào Nhà nước pháp quyền.
Thiết lập hệ thống dữ liệu công khai về ngành nghề, điều kiện, hỗ trợ kinh doanh
Nghị quyết yêu cầu xây dựng cơ sở dữ liệu quốc gia về điều kiện đầu tư – kinh doanh, tích hợp trên một nền tảng duy nhất để doanh nghiệp dễ tra cứu, nắm bắt thông tin chính xác, không phải “chạy hỏi – chạy tìm” như hiện nay. Danh mục ngành nghề có điều kiện, điều kiện cụ thể, cơ quan tiếp nhận, thời gian xử lý và kết quả hỗ trợ đều phải được công khai, cập nhật.
Điều này sẽ giúp loại bỏ cơ chế xin – cho, chống tham nhũng vặt và khuyến khích sự chủ động, minh bạch từ cả phía cơ quan quản lý và doanh nghiệp.
Doanh nghiệp được khuyến khích minh bạch – và được thưởng cho sự minh bạch
Một điểm mới đầy khuyến khích là các doanh nghiệp có mức độ minh bạch cao về thông tin tài chính, quản trị, trách nhiệm xã hội sẽ được hưởng chính sách ưu đãi cụ thể: giảm tần suất kiểm tra, được xếp hạng tín nhiệm tín dụng, ưu tiên tham gia đấu thầu công, tiếp cận quỹ hỗ trợ, tín dụng ưu đãi.
Đây là cách tiếp cận ngược lại với mô hình “quản lý rủi ro” truyền thống: thay vì chỉ tập trung phát hiện vi phạm, chính sách mới thưởng cho hành vi tuân thủ tốt. Điều này sẽ tạo động lực để doanh nghiệp tự nâng cấp nội lực, xây dựng hệ thống quản trị bài bản và minh bạch hơn.
Công khai hóa quy trình xử lý, tăng trách nhiệm giải trình của cơ quan công quyền
Một phần quan trọng của môi trường kinh doanh công bằng là kiểm soát quyền lực công. Nghị quyết yêu cầu mọi hành vi kiểm tra, xử phạt, thu hồi giấy phép, tạm ngừng hoạt động doanh nghiệp đều phải dựa trên căn cứ rõ ràng, có thông báo trước, có biên bản lập đầy đủ và chịu trách nhiệm giải trình nếu có khiếu nại.
Cơ quan nhà nước nếu ban hành quyết định sai, gây thiệt hại cho doanh nghiệp sẽ phải bồi thường, đồng thời bị xem xét trách nhiệm cá nhân. Đây là cơ chế “thanh lọc quyền lực” để bảo vệ quyền lợi chính đáng của khu vực tư nhân.
Gắn tự do kinh doanh với kỷ luật tuân thủ pháp luật
Không có tự do kinh doanh thực sự nếu thiếu cam kết tuân thủ luật pháp từ doanh nghiệp. Nghị quyết xác định rõ: quyền kinh doanh đi đôi với nghĩa vụ công khai thông tin, nộp thuế đầy đủ, bảo vệ môi trường, tuân thủ luật lao động và không tiếp tay cho tham nhũng.
Các hành vi gian lận, lập hai sổ sách, né thuế, sử dụng lao động không hợp đồng hoặc vi phạm tiêu chuẩn chất lượng sẽ không được bao che – và chính cộng đồng doanh nghiệp tuân thủ mới là đối tượng cần được bảo vệ trước sự cạnh tranh không lành mạnh từ các hành vi tiêu cực này.
Lời kết: Môi trường kinh doanh công bằng là điều kiện tiên quyết của phát triển bền vững
Nghị quyết 198/2025/QH15 không chỉ mở rộng không gian tự do cho hoạt động kinh doanh, mà còn đặt ra những hàng rào tuân thủ rõ ràng để đảm bảo công bằng, minh bạch và trật tự trong thị trường. Một khi doanh nghiệp yên tâm rằng quyền lợi của họ được bảo vệ – và rằng hành vi gian lận sẽ bị xử lý công bằng – thì môi trường kinh doanh Việt Nam sẽ trở nên hấp dẫn và bền vững hơn.
Tự do kinh doanh không thể tách rời khỏi minh bạch và công bằng. Đây chính là trục giá trị cốt lõi mà Nghị quyết 198 hướng đến – và cũng là chuẩn mực mà một nền kinh tế hiện đại, hội nhập cần phải xây dựng bằng được.
Anh Tú
Cục Phổ biến, giáo dục pháp luật và Trợ giúp pháp lý