Với sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ thông tin và internet, giao dịch thương mại trực tuyến đã trở thành một trào lưu và trong nhiều trường hợp đang dần thay thế hình thức giao dịch mua bán truyền thống, kéo theo đó là các tranh chấp từ hoạt động kinh doanh này cũng phát sinh và gia tăng nhanh chóng. Giải quyết tranh chấp thương mại điện tử với các đặc thù riêng theo cách thức thông thường như tòa án, thương lượng hòa giải, trọng tài và các biện pháp truyền thống không phải lúc nào cũng phù hợp. Trước thực tế đó, phương thức giải quyết tranh chấp thương mại trực tuyến (Online Dispute Resolution - ODR) ra đời và đang ngày càng phổ biến, thể hiện những ưu điểm vượt trội của mình về thủ tục, sự thuận tiện cho các bên tham gia tố tụng như: tính tự nguyện, linh hoạt trong quy trình giải quyết, tiết kiệm thời gian và chi phí, đề cao sự tự quyết của các bên...
Theo xu hướng chung của sự phát triển thương mại điện tử trên thế giới, Việt Nam cũng chứng kiến sự bùng nổ số lượng các giao dịch thương mại điện tử trong thập kỷ vừa qua, đồng thời cũng phải đối mặt với những khó khăn trong giải quyết các tranh chấp phát sinh trực tuyến. Nhu cầu hoàn thiện các quy định pháp luật về giải quyết tranh chấp thương mại nói chung, các tranh chấp bằng trọng tài trực tuyến nói riêng trở nên vô cùng cần thiết. Luật Trọng tài thương mại năm 2010, Luật Giao dịch điện tử năm 2005 và Nghị định số 52/2013/NĐ-CP ngày 16/5/2013 của Chính phủ về thương mại điện tử có đề cập đến vấn đề giải quyết tranh chấp trong các giao dịch điện tử, song những quy định này còn chung chung, khó áp dụng. Thêm vào đó, pháp luật Việt Nam chưa có nhiều quy định về giải quyết tranh chấp điện tử dưới hình thức trực tuyến. Với lý do đó, bài viết rà soát một số vấn đề pháp lý trong quy định của pháp luật và đưa ra giải pháp nhằm hoàn thiện pháp luật về giải quyết tranh chấp bằng trọng tài trực tuyến.
- Sơ lược về giải quyết tranh chấp trực tuyến (ODR-Online Dispute Resolution)
Phương thức giải quyết tranh chấp trực tuyến được xây dựng trên nền tảng hệ thống ODR (Online Dispute Resolution) - hệ thống phần mềm được các tổ chức ODR xây dựng nhằm cung cấp dịch vụ giải quyết tranh chấp trực tuyến cho các bên khi có tranh chấp phát sinh, đặc biệt phù hợp cho các tranh chấp thương mại điện tử (TMĐT), tranh chấp tiêu dùng giá trị nhỏ và các tranh chấp dân sự, kinh tế khác mà các bên có sự xa cách về mặt địa lý. Có thể thấy rằng, tùy theo chức năng và phạm vi hoạt động của từng tổ chức ODR, hệ thống ODR sẽ cho phép các bên thực hiện thủ tục giải quyết vụ việc tranh chấp của mình bằng một, hai hay cả ba phương thức sau:
(i) Thương lượng trực tuyến giữa các bên tranh chấp;
- Hòa giải vụ việc tranh chấp trực tuyến giữa các bên với sự tham gia của hòa giải viên thuộc tổ chức ODR;
(iii) Xét xử vụ việc theo thủ tục trọng tài trực tuyến nếu tổ chức ODR có chức năng hoạt động trọng tài.
Trình tự, thủ tục giải quyết tranh chấp trực tuyến trên hệ thống ODR sẽ phụ thuộc chặt chẽ vào quy định pháp luật tại từng nước, tuy nhiên, có thể thấy rằng, nhờ có sự hỗ trợ của công nghệ thông tin và truyền thông mà các thủ tục này được thực hiện rất nhanh chóng và thuận tiện, nó mang lại rất nhiều ưu điểm về thời gian, kiểm tra, xem xét tài liệu, chứng cứ của các bên; tiết kiện chi phí, đẩy nhanh tiến trình giải quyết vụ việc,…
Trong phạm vi bài viết này, tác giả tập trung đề cập tới phương thức trọng tài trực tuyến (online arbitration).
Trọng tài trực tuyến cũng như trọng tài truyền thống, là phương thức giải quyết tranh chấp trong đó một bên thứ ba được lựa chọn bởi các bên tranh chấp và có quyền đưa ra quyết định về tranh chấp dựa trên các quy trình giải quyết và quy tắc trọng tài. Trọng tài trực tuyến đã chuyển đổi mô hình trọng tài truyền thống thông qua môi trường không gian mạng. Tất cả các bước trong quy trình giải quyết tranh chấp của hội đồng trọng tài trực tuyến giống với trọng tài truyền thống, chỉ khác là nó dựa trên công nghệ thông tin truyền thông. Bên cạnh đó, điểm nổi bật của trọng tài trực tuyến là sự nhanh gọn và thuận tiện của phương thức này. Trong khi trọng tài truyền thống phải quản lý một lượng lớn hồ sơ, giấy tờ của các bên tranh chấp trong từng vụ việc thì trọng tài trực tuyến chỉ cần quản lý các tệp hồ sơ, giấy tờ điện tử của các vụ việc từ nhỏ đến lớn, từ đơn giản đến phức tạp
[1]
- Khung pháp lý đều chỉnh giải quyết tranh chấp bằng trọng tài trực tuyến tại Việt Nam trong lĩnh vực thương mại điện tử
Mặc dù quy định pháp luật liên quan đến thương mại điện tử ở nước ta khá đầy đủ, nhưng lại thiếu vắng các quy định điều chỉnh trực tiếp về giải quyết tranh chấp trực tuyến. Hệ thống các văn bản hỗ trợ cho việc giải quyết tranh chấp thương mại trực tuyến có thể kể đến như:
Luật giao dịch điện tửnăm 2005 đã tạo nền tảng pháp lý cơ bản khi đưa ra các quy định thừa nhận giá trị pháp lý của chữ ký điện tử, thông điệp dữ liệu điện tử.
Luật Công nghệ thông tin được ban hành năm 2006, quy định tổng thể về hoạt động ứng dụng và phát triển công nghệ thông tin, các biện pháp bảo đảm và phát triển công nghệ thông tin, quyền và nghĩa vụ của cơ quan, tổ chức, cá nhân tham gia hoạt động ứng dụng và phát triển công nghệ thông tin.
Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng năm 2010 đưa ra quy định về giải quyết tranh chấp đối với mọi đối tượng người tiêu dùng, bao gồm cả người tiêu dùng mua hàng hoá, dịch vụ trực tuyến với quy định rõ ràng về trình tự, thủ tục giải quyết tranh chấp giữa người tiêu dùng và tổ chức cá nhân kinh doanh hàng hoá, dịch vụ liên quan đến trọng tài tuyền thống.
Luật Trọng tài thương mại 2010 quy định về “thẩm quyền của Trọng tài thương mại, các hình thức trọng tài, tổ chức trọng tài, Trọng tài viên; trình tự, thủ tục trọng tài; quyền, nghĩa vụ và trách nhiệm của các bên trong tố tụng trọng tài; thẩm quyền của Tòa án đối với hoạt động trọng tài; tổ chức và hoạt động của Trọng tài nước ngoài tại Việt Nam, thi hành phán quyết trọng tài” (Điều 1 Luật Trọng tài thương mại năm 2010).
Bên cạnh đó, Bộ luật tố tụng dân sự năm 2015 có quy định thêm về vấn đề công nhận và cho thi hành phán quyết của trọng tài nước ngoài.
Tính đến thời điểm này vẫn chưa có một văn bản quy phạm pháp luật nào được ban hành để làm nền tảng pháp lý cho việc áp dụng giải quyết tranh chấp bằng trọng tài một cách chính thức ở nước ta. Hiện tại chỉ có một số quy định tản mạn về giải quyết tranh chấp trong giao dịch thương mại điện tử có liên quan gián tiếp đến cách thức tiến hành giải quyết tranh chấp trọng tài trực tuyến. Sự thiếu hụt trong điều chỉnh của pháp luật đang tạo ra những lúng túng trong việc áp dụng giải quyết tranh chấp bằng trọng tài trực tuyến, cụ thể:
Một là, vấn đề xác định tính hợp pháp của thoả thuận trọng tài trực tuyến
Điều 16 Luật trọng tài thương mại năm 2010 quy định thoả thuận trọng tại phải được xác lập bằng văn bản, dưới hình thức điều khoản trọng tài trong hợp đồng hoặc dưới hình thức thoả thuận riêng. Thoả thuận được xác lập qua trao đổi giữa các bên bằng telegram, fax, telex, thư điện tử cũng sẽ được công nhận là một thoả thuận hợp pháp. Bên cạnh đó, tại Điều 10 Luật giao dịch điện tử năm 2005 khẳng định: “
Thông điệp dữ liệu được thể hiện dưới hình thức trao đổi dữ liệu điện tử, chứng từ điện tử, thư điện tử, điện tín, điện báo, fax và các hình thức tương tự khác” và Điều 12 quy định Thông điệp dữ liệu có giá trị như văn bản: “
Trường hợp pháp luật yêu cầu thông tin phải được thể hiện bằng văn bản thì thông điệp dữ liệu được xem là đáp ứng yêu cầu này nếu thông tin chứa trong thông điệp dữ liệu đó có thể truy cập và sử dụng được để tham chiếu khi cần thiết.” Đồng thời, điều 21 Luật giao dịch điện tử cũng quy định
“Chữ ký điện từ có khả năng xác nhận người ký thông điệp dữ liệu và xác nhận sự chấp thuận của người đó đối với nội dung thông điệp dữ liệu được ký”. Đây là yếu tố quan trọng để từ đó xây dựng cơ chế của trọng tài trực tuyến, khi nộp tài liệu, chứng cứ của phương thức này đều thông qua phương tiện điện tử và có căn cứ khẳng định hình thức thoả thuận trọng tài phù hợp với hình thức theo quy định pháp luật.
Hai là, về việc xác định địa điểm giải quyết trọng tài trực tuyến.
Khi giải quyết tranh chấp trực tuyến, các thành viên của hội đồng trọng tài sẽ không có cuộc gặp mặt trực tiếp với các bên tranh chấp mà chỉ cần ở các nước khác nhau họp thông qua cuộc gọi trực tuyến (video call hoặc chat room). Vậy, nếu như các bên thoả thuận địa điểm giải quyết tranh chấp tại Việt Nam nhưng các trọng tài viên lại được chọn từ các nước khác nhau như Pháp, Anh, Singapore thì phiên họp trực tuyến đó có phù hợp với thoả thuận về địa điểm của trọng tài hay không? Nếu hội đồng trọng tài trong trường hợp này xét xử trực tuyến có bị xem là vi phạm thủ tục tố tụng trọng tài và bị từ chối công nhận và cho thi hành do vi phạm thủ tục tố tụng theo điểm d khoản 1 Điều 5 của Công ước New York 1958 hoặc bị huỷ theo quy định tại điểm b khoản 2 Điều 68 Luật TTTM Việt Nam hay không? Hoặc nếu trọng tài xét xử trực tuyến thì nơi nào được xem là địa điểm giải quyết tranh chấp để có thể xác định luật áp dụng cho thoả thuận trọng tài, xác định phạm vi tranh chấp được giải quyết bằng trọng tài và thậm chí xác định cả thủ tục huỷ hay từ chối công nhận và cho thi hành phán quyết trọng tài”?
Liên quan đến địa điểm giải quyết tranh chấp, vấn đề này không được quy định trong các điều ước quốc tế mà tồn tại trong pháp luật quốc gia. Chẳng hạn, Điều 3 Luật Trọng tài của Anh quy định địa điểm trọng tài là “
địa điểm về mặt pháp lý được chỉ định bởi các bên; hoặc bởi cơ quan, chủ thể do các bên thoả thuận; hoặc bởi hội đồng trọng tài do các bên trao quyền hoặc nếu không có sự trao quyền của các bên thì Hội đồng trọng tài sẽ quyết định dựa trên các yếu tố liên quan đến thoả thuận trọng tài”. Như vậy, Luật của Anh nhìn nhận địa điểm giải quyết tranh chấp bằng trọng tài là “địa điểm về mặt pháp lý” mà không phải là địa điểm được xác định theo vị trí địa lý. Do đó, mặc dù các bên thoả thuận chọn địa điểm trọng tài tại Việt Nam nhưng theo quy định nêu trên thì các trọng tài vẫn có thể xét xử trực tuyến và việc này không ảnh hưởng đến việc xác định địa điểm giải quyết tranh chấp về mặt pháp lý là tại Việt Nam. Khi đó, phán quyết trọng tài được tuyên trực tuyến sẽ không bị xem là vi phạm tố tụng trọng tài và có thể được công nhận và cho thi hành tại Anh.
Tuy nhiên, Việt Nam không xác định yếu tố địa điểm trọng tài “là địa điểm về mặt pháp lý” như quy định của pháp luật Anh. Khoản 8 Điều 3 Luật trọng tài thương mại 2010 quy định địa điểm giải quyết tranh chấp bằng trọng tài “
là nơi hội đồng trọng tài tiến hành giải quyết tranh chấp theo sự thoả thuận lựa chọn của các bên hoặc do Hội đồng trọng tài quyết định nếu các bên không có thoả thuận. Nếu địa điểm giải quyết tranh chấp được tiến hành trên lãnh thổ Việt Nam thì phán quyết phải được xem là tuyên tại lãnh thổ Việt Nam mà không phụ thuộc vào nơi Hội đồng trọng tài tiến hành phiên họp để ra phán quyết đó”. Theo đó, Việt Nam không xác định địa điểm trọng tài là “địa điểm về mặt pháp lý” mà là địa điểm về mặt địa lý. Do đó, sẽ có rủi ro cho phán quyết trọng tài xét xử trực tuyến bị từ chối công nhận và cho thi hành tại Việt Nam hoặc bị huỷ vì vi phạm thủ tục tố tụng trọng tài. Vì vậy, trong tương lai, nếu Việt Nam muốn ủng hộ hoạt động trọng tài trực tuyến thì cần phải thay đổi quy định về vấn đề này.
Ba là, hình thức phán quyết của trọng tại trực tuyến.
Phán quyết trọng tài được lập thành văn bản và có chữ ký hợp lệ của hội đồng trọng tài là một tiêu chuẩn và thông lệ toàn cầu. Điều IV.1.a của Công ước New York về công nhận và thi hành phán quyết của trọng tài nước ngoài năm 1958 yêu cầu bên công nhận và/hoặc thi hành phán quyết trọng tài phải cung cấp “
Bản quyết định gốc có xác nhận hợp lệ hoặc một bản sao quyết định có chứng nhận hợp lệ”.
Giống với pháp luật về trọng tài của nhiều nước, cũng như quy tắc tố tụng trọng tài của nhiều thiết chế trọng tài quốc tế, pháp luật Việt Nam cũng quy định rằng hình thức của quyết định trọng tài là bằng văn bản
[2] và phải có chữ ký của Trọng tài viên. Thách thức được đặt ra là phán quyết thường được đưa ra trực tuyến, có nghĩa phán quyết có thể hoặc là: (i) hồ sơ điện tử về phán quyết bằng văn bản giấy, ví dụ như tài liệu giấy được quét của một bản phán quyết gốc có chữ ký hoặc (ii) một phán quyết trực tuyến được hiển thị ở định dạng điện tử và chữ ký. Loại phán quyết trọng tài đầu tiên cần phải có một phán quyết bằng giấy với chữ ký hợp lệ của trọng tài, sau đó được scan và gửi tới các bên liên quan. Loại phán quyết trọng tài thứ hai là ‘phán quyết điện tử’ được viết và ký điện tử. Câu hỏi đặt ra là một phán quyết điện tử có hình thức như vậy liệu có được xem là bản gốc? Và khi phán quyết điện tử này được in ra thành văn bản giấy thì liệu phán quyết có còn được xem là bản gốc hay không?
Phương thức giải quyết tranh chấp bằng trọng tài trực tuyến khác biệt so với trọng tài truyền thống ở chỗ quy trình tố tụng và xét xử diễn ra trong không gian mạng. Với những quy định được phân tích ở trên, pháp luật Việt Nam không hề đề cập đến việc có thể sử dụng chữ ký điện tử thay thế chữ kí truyền thống hay không? Điều này gây ra thắc mắc trong quá trình giải quyết tranh chấp bằng trọng tài trực tuyến về hiệu lực pháp lý của phán quyết và chữ ký điện tử. Do đó, hình thức phán quyết là vấn đề cần cân nhắc và phải có quy định cụ thể, tránh có những sự tuỳ tiện trong giải thích và áp dụng điều khoản này trên thực tế.
- Thực tiễn áp dụng phương thức giải quyết tranh chấp trực tuyến tại một số trung tâm trọng tài của Việt Nam
Tại Việt Nam, đã có một số trung tâm trọng tài bước đầu triển khai ODR thông qua nền tảng phương thức họp trực tuyến.
Đáng chú ý nhất là vào tháng 6/2020, Trung tâm Trọng tài Quốc tế Hà Nội (HIAC) là tổ chức Trọng tài đầu tiên tại Việt Nam cung cấp nền tảng cho phép thực hiện việc giải quyết tranh chấp thông qua hòa giải và/hoặc tố tụng trọng tài trực tuyến đầu tiên tại Việt Nam (ODR) trên website: www.hiac.vn. Hệ thống này giúp cho các bên liên quan có thể giải quyết vụ việc tranh chấp một cách thuận tiện, nhanh chóng, bảo mật, an toàn với mức chi phí rất thấp
[3].
Để góp phần thúc đẩy sự phát triển của phương thức ODR ở Việt Nam, HIAC dự kiến kết nối hệ thống ODR của mình với các sàn giao dịch TMĐT để hỗ trợ các bên tham gia giao dịch trên sàn; hợp tác với tổ chức ODR nước ngoài để giải quyết tranh chấp xuyên biên giới, hợp tác với các tổ chức trọng tài/hoà giải trong nước để cung cấp giải pháp hệ thống ODR và hợp tác với các tổ chức khác để mở rộng hệ thống chi nhánh của HIAC hoặc cung cấp nền tảng cho các tổ chức muốn hoạt động tự chủ.
HIAC tiếp cận với các vụ tranh chấp giá trị nhỏ, cụ thể: (i) Các tranh chấp TMĐT giá trị nhỏ (dưới 30 triệu); (ii) Các tranh chấp tiêu cùng giá trị nhỏ (dưới 30 triệu); (iii) các tranh chấp thương mại xuyên biên giới (theo sự lựa chọn hình thức của các bên); (iv) Các tranh chấp kinh tế, thương mại khác tại Việt Nam (giá trị dưới 30 triệu hoặc không giới hạn giá trị nếu các bên đều có chữ ký số).
Bên cạnh đó, đối với phương thức trọng tài trực tuyến, HIAC đã có những điều khoản liên quan tại Quy tắc tố tụng trọng tài của mình và đưa ra Điều khoản sử dụng hệ thống giải quyết tranh chấp trực tuyến (ODR) của Trung tâm trọng tài quốc tế Hà Nội (HIAC) để đảm bảo điều chỉnh hợp lý nhất trong các tranh chấp pháp sinh từ TMĐT, có thể nêu được một số điểm đáng lưu ý như sau:
Một là, HIAC chính thức hoá hình thức trọng tài trực tuyến bên cạnh hình thức trọng tài truyền thống
[4]. Bên cạnh đó, Quy tắc tố tụng trọng tài của HIAC cũng quy định các bên có thể lựa chọn tham gia tố tụng trọng tài dưới hình thức trực tuyến (online) thông qua trang chủ của HIAC
www.hiac.vn theo quy trình được công bố trên trang chủ
[5]. Về phiên họp giải quyết vụ tranh chấp, Hội đồng trọng tài có thể tiến hành phiên họp giải quyết vụ tranh chấp bằng hình thức trực tuyến (online).
Thứ hai, HIAC khuyến nghị các bên sử dụng điều khoản trọng tài mẫu sau đây trong hợp đồng
: “Mọi tranh chấp phát sinh từ hoặc liên quan đến hợp đồng này sẽ được giải quyết bằng trọng tài tại Trung tâm Trọng tài Quốc tế Hà Nội (HIAC) theo Quy tắc tố tụng trọng tài của HIAC. Các bên đồng ý rằng quá trình giải quyết tranh chấp có thể sử dụng các phương thức điện tử trên nền tảng giải quyết tranh chấp của HIAC. HIAC có trách nhiệm đảm bảo tính xác thực của hệ thống này.”[6] Việc đưa ra điều khoản mẫu này có ý nghĩa rất lớn đối với sự phát triển của ODR ở Việt Nam, trong bối cảnh chúng ta chưa có các quy định minh thị đặc biệt về vấn đề này.
Thứ ba, về vấn đề định danh các bên tham gia, trong điều khoản sử dụng hệ thống tranh chấp trực tuyến ODR của mình, HIAC yêu cầu việc xác thực định danh các bên trong một vụ việc tranh chấp là cần thiết để đảm bảo tính hiệu lực pháp luật trong các phán quyết được HIAC đưa ra. HIAC khuyến khích đăng ký chữ ký số để triển khai thực hiện các nghiệp vụ hoàn toàn tự động. Trong giai đoạn đầu khi hệ thống chưa hoàn thành việc kết nối với các tổ chức chứng thực chữ ký số, thì việc định danh sẽ được thực hiện thông qua việc kiểm tra, xác thực trực tiếp.
Sau Trung tâm Trọng tài Quốc tế Hà Nội thì Trung tâm trọng tài Quốc tế Việt Nam (VIAC) là tổ chức trọng tài tiếp theo ứng dụng hệ thống ODR để giải quyết tranh chấp trực tuyến. Mức độ trực tuyến hoá thủ tục tố tụng trọng tài tại VIAC:
- Trao đổi các nội dung thoả thuận và văn thư, tài liệu thông qua các hình thức gửi – nhận điện tử (email) nhằm thúc đẩy nhanh việc tiếp cận thông tin, hiệu quả về thời gian. Ngoài ra tại Trung tâm trọng tài quốc tế Việt Nam VIAC, các bên cũng được hỗ trợ lược bớt một số bản tài liệu phải nộp xuống còn 2 thay vì 5 với tố tụng trọng tài có Hội đồng trọng tài gồm 3 Trọng tài viên (1 bản lưu tại VIAC, 1 bản gửi cho bên còn lại, trong trường hợp Hội đồng trọng tài đồng ý nghiên cứu tài liệu bản mềm);
- Tiến hành phiên xử trực tuyến, xây dựng quy chế phiên xử trực tuyến.
Việc ứng dụng CNTT trong thủ tục trọng tài mới chỉ dừng ở việc trực tuyến hoá một phần thủ tục và có thể tiến tới xây dựng các hệ thống trực tuyến hỗ trợ. Ví dụ: VIAC đang triển khai xây dựng hệ thống nộp đơn và tài liệu điện tử đưa vào hoạt động đầu năm 2023.
VIAC cũng đã ứng dụng công nghệ thông tin để tạo điều kiện thuận lợi cho việc giải quyết tranh chấp, đảm bảo tiêu chí linh hoạt và thuận tiện của trọng tài như việc tổ chức các phiên họp qua hình thức trực tuyến, teleconference, video conference, giúp các bên tranh chấp tiết kiệm thời gian, chi phí khi giải quyết tranh chấp tại trọng tài..
Bên cạnh đó, thánh 3/2023, VIAC đã tổ chức hoạt động “
Trải nghiệm giải quyết tranh chấp trực tuyến dành cho doanh nghiệp” được triển khai, nhằm tạo cho doanh nghiệp cơ hội tiếp xúc trực tiếp với những vụ tranh chấp được mô phỏng dựa trên các vụ việc thực tế của VIAC. Trong quá trình trải nghiệm, doanh nghiệp sẽ được hướng dẫn cụ thể bởi các chuyên gia, đội ngũ Ban Thư ký VIAC, VMC để tiếp cận từng thủ tục cũng như tham gia phiên họp GQTC trên nền tảng trực tuyến.
[7]
Mặc dù một số trung tâm trọng tài đã bước đầu triển khai ODR thông qua nền tảng phương thức họp trực tuyến từ tháng 9/2020, nhưng theo thống kê, Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam (VIAC) mới có 02 phiên xét xử trọng tài được thực hiện hoàn toàn trên nền tảng trực tuyến, 12 phiên xét xử hỗn hợp cả trực tiếp và trực tuyến đã được thực hiện thông qua các phương thức được hỗ trợ bởi VIAC
[8]. Với Trung tâm Trọng tài quốc tế Hà Nội (HIAC), tuy là đơn vị phát triển nền tảng trọng tài trực tuyến đầu tiên ở Việt Nam, nhưng cho đến nay, chưa có báo cáo về vụ việc nào đã được giải quyết bằng nền tảng này.
Từ thực tiễn áp dụng, có thể thấy, tuy số lượng các vụ xét xử trực tuyến chưa nhiều, nhưng bước đi về ODR của một số trung tâm trọng tài đã cho thấy một xu hướng mới về giải quyết tranh chấp sẽ được hình thành ở các trung tâm trọng tài và hứa hẹn sẽ tạo lợi thế cạnh tranh lớn hơn trong thị trường trong thời gian tới.
- Một số giải pháp hoàn thiện pháp luật về giải quyết tranh chấp trong lĩnh vực thương mại điện tử thông qua trọng tài trực tuyến.
Một là, cần đưa khái niệm “Trọng tài trực tuyến” vào Luật trọng tài thương mại để tạo cơ sở pháp lý rõ ràng cho trọng tài trực tuyến. Hiện tại, pháp luật chưa có bất kỳ quy định nào cấm các trung tâm trọng tài trực tuyến, nhưng do chưa có quy định cụ thể nên các trung tâm trọng tài chưa mạnh dạn triển khai, và sự tiếp cận của các bên liên quan về vấn đề này bị hạn chế.
Hai là, việc định danh của các bên trong giao dịch TMĐT cần được phát triển hơn và tạo điều kiện cho các tổ chức chứng thực chữ lý số cung cấp chữ ký số cá nhân miễn phí. Xuất phát từ thực tế cá nhân tham gia hoạt động TMĐT thường không thực hiện việc định danh cá nhân, nên việc bảo vệ quyền lợi của các bên trong giao dịch TMĐT cũng trở lên khó khăn. Do đó, Việt Nam cần hoàn thiện xây dựng hệ thống xác thực và định danh điện tử công dân, việc này sẽ giúp tiết kiệm rất nhiều cho công dân, chính phủ và doanh nghiệp và giúp giảm chi phí giao dịch.Với nội dung này, hiện nay chúng ta đang thực hiện chương trình căn cước công dân điện tử quốc gia, hình thành hệ sinh thái xác thực và định danh số an toàn. Trong thời gian chưa hoàn thiện được dữ liệu quốc gia về dân cư, việc thực hiện định danh công dân có thể thực hiện theo phương thức xác thực công nghệ khác như: xác thực bằng số điện thoại, chữ ký số, Mã xác thực một lần (OTP), đơn vị trung gian thanh toán, hay xác thực sinh trắc học.
Ba là, cần ban hành quy định về mối quan hệ giữa địa điểm giải quyết tranh chấp và địa điểm ra phán quyết trọng tài. Các bên nên thoả thuận địa điểm trọng tài và khẳng định rằng phiên xử trực tuyến cũng được xem là xét xử tại địa điểm mà các bên lựa chọn. Cơ sở của đề xuất như vậy là bởi Khoản 8 Điều 3 Luật Trọng tài thương mại cho phép các bên được lựa chọn địa điểm giải quyết tranh chấp và chỉ khi không có sự lựa chọn của các bên thì việc xác định địa điểm theo luật mới được áp dụng. Pháp luật Việt Nam có thể học hỏi kinh nghiệm của Luật trọng tài của Anh, theo đó, quy định địa điểm trọng tài là “địa điểm về mặt pháp lý” được chỉ định bởi các bên, không quan trọng phiên xử thực tế diễn ra tại vị trí địa lý nào. Tác giả cho rằng việc thay đổi theo hướng như pháp luật Anh là phù hợp, vì không chỉ góp phần thúc đẩy hoạt động trọng tài trực tuyến mà còn giúp pháp luật của Việt Nam không bị mất quyền áp dụng trong các giao dịch quốc tế khác. Chẳng hạn, hai bên tranh chấp thoả thuận lựa chọn trọng tài là Trung tâm trọng tài của Singapore. Nhưng thực tế phiên họp giải quyết được diễn ra ở Anh. Nếu áp dụng quy định Điều 1 Luật Trọng tài thương mại 2010 thì chỉ áp dụng đối với tổ chức và hoạt động của trọng tài nước ngoài tại Việt Nam mà không áp dụng đối với hoạt động của trọng tài nước ngoài tại nước ngoài. Ngược lại, nếu chúng ta thay đổi khái niệm địa điểm trọng tài là địa điểm về mặt pháp lý, thì trong trường hợp này, địa điểm trọng tài vẫn là tại Việt Nam và Luật Việt Nam vẫn được áp dụng
Bốn là, về phán quyết của trọng tài trực tuyến yêu cầu phán quyết phải được lập bằng văn bản và có chữ ký của trọng tài viên. Vấn đề này đối với trọng tài trực tuyến có thể được giải quyết bằng hai cách. Thứ nhất, một phán quyết trực tuyến vẫn có thế đáp ứng yêu cầu trên nếu giữ được tính toàn vẹn và có chữ ký điện tử của trọng tài viên, với nền tảng pháp lý là sự công nhận của một số luật Việt Nam đối với thông điệp dữ liệu. Luật Thương mại năm 2005 quy định, trong hoạt động thương mại, các thông điệp dữ liệu đáp ứng các điều kiện, tiêu chuẩn kỹ thuật theo quy định của pháp luật có giá trị pháp lý tương đương văn bản. Hay, Luật Giao dịch điện từ năm 2005 khẳng định rằng, một thông điệp dữ liệu không thể bị phủ nhận giá trị pháp lý chỉ vì đó là một dữ liệu điện tử. Thứ hai, nếu những cơ sở và lý lẽ trên vẫn không đủ thuyết phục một Tòa án công nhận và cho thi hành một phán quyết trọng tài, các bên chỉ có thể in phán quyết ra, xin chữ ký và xác nhận của trọng tài viên, mặc dù phương pháp này làm phương hại đến tính tiện lợi của trọng tài trực tuyến.
Năm là, để các phương thức giải quyết tranh chấp bằng trọng tài trực tuyến trở nên phổ biến, có hiệu quả, các Trung tâm Trọng tài tại Việt Nam cần ban hành quy tắc và hướng dẫn riêng dành cho trọng tài giải trực tuyến thay vì áp dụng quy tắc của trọng tài truyền thống cho phương thức giải quyết tranh chấp bằng trọng tài trực tuyến như hiện nay.
Cuối cùng, trong “Kế hoạch tổng thể phát triển thương mại điện tử quốc gia giai đoạn 2021 - 2025”, Thủ tướng Chính phủ cũng phê duyệt Quyết định số 645/QĐ-TTg ngày 15/5/2020, xác định một phần giải pháp phát triển thương mại điện tử ở Việt Nam là xây dựng các cơ chế giải quyết tranh chấp hiệu quả ứng dụng công nghệ số, khuyến khích việc hình thành các hệ thống trọng tài/giải quyết tranh chấp độc lập. Do vậy, bên cạnh các giải pháp pháp lý, không thể thiếu sự kết hợp của các giải pháp công nghệ trong việc xây dựng các nền tảng (Platform), ứng dụng (App) giải quyết tranh chấp, cần chú ý đảm bảo yếu tố thân thiện với người dùng. Các phòng họp truyền thống trong môi trường vật lý sẽ được thay thế bằng một không gian ảo mà không có sự tiếp xúc trực tiếp giữa các bên trong vụ việc tranh chấp, và giữa các bên với trọng tài viên. Vì vậy, platform, app giải quyết tranh chấp cần được thiết kế để củng cố mức độ thân thiện, tin tưởng cao của các bên trong tranh chấp đối với các trọng tài trong bối cảnh môi trường ảo thiếu các giao tiếp/liên hệ trực tiếp./.
[1] Hà Công Anh Bảo & Lê Thị Minh Huyền “Giải quyết tranh chấp trực tuyến – Khả năng áp dụng tại Việt Nam”, Tạp chí Kinh tế đối ngoại, Số 93, tr. 13.
[2] Điều 61 Luật Trọng tài thương mại năm 2010
[5] Quy tắc tố tụng trọng tài của HIAC,
tlđd
[8] Nguyễn Thị Thu Trang,
Những khó khăn trong việc giải quyết tranh chấp bằng trọng tài trực tuyến tại Việt Nam, Tham luận tại Hội thảo trong khuôn khổ Đề tài nghiên cứu khoa học cấp Bộ năm 2020 thuộc Chương trình
“Những vấn đề pháp lý mới phát sinh trong tư pháp quốc tế và trong khuôn khổ Hội nghị LaHay về Tư pháp quốc tế” theo Quyết định số 1447/QĐ-BTP ngày 28/6/2019 của Bộ trưởng Bộ Tư pháp.